از امت اسلامی تا ملت ایران: چرخش گفتمانی در بیانات آیت‌الله خامنه‌ای

 چکیده

در سال‌های اخیر، به‌ویژه در پی تحولات ژئوپلتیک و درگیری‌های نظامی، گفتمان سیاسی آیت‌الله خامنه‌ای شاهد نوعی تغییر مفهومی بوده است. مقایسه‌ی سخنرانی‌های گذشته با بیانیه‌ی اخیر ایشان، پس از بمباران مراکز هسته ای ایران توسط آمریکا و پذیرفتن آتش بس توسط ایران و اسرائیل در پی جنگ 12 روزه، در نشان می‌دهد که مخاطبین وی از «امت اسلامی» به «ملت ایران» تبدیل شده اند.

 ۱. مقدمه

ایدئولوژی رسمی جمهوری اسلامی پس از انقلاب ۱۳۵۷ بر امت‌گرایی اسلامی و صدور انقلاب استوار بود. آیت‌الله خامنه‌ای نیز در دهه‌های گذشته بارها از «امت واحده»، «وحدت مسلمین» و «جهاد اسلامی» سخن گفته است (مصلحی و اسلامی، ۱۴۰۳)[10]. اما سخنرانی اخیر او درباره حمله مستقیم آمریکا و اسرائیل به ایران در ۲۶ ژوئن ۲۰۲۵، نقطه‌ی عطفی در این روند است، که در آن «ملت ایران» به‌عنوان محور اصلی گفتمان معرفی می‌شود.

 ۲. تغییر در واژگان گفتمانی

در سخنرانی اخیر، واژه‌هایی چون «ملت ایران»، «تمدن کهن»، «عزت ملی» و «فرهنگ ایرانی» برجسته شده‌اند. در مقابل، مفاهیمی چون «امت اسلامی» یا «جهان اسلام» که در سخنرانی‌های پیشین پررنگ بودند(مصلحی و اسلامی، ۱۴۰۳)[10]، حذف شده‌اند و به کار گرفته نشده اند.

 ۳. تغییر در منبع مشروعیت و مخاطب

آیت الله خامنه‌ای در این سخنرانی، مشروعیت اقدامات جمهوری اسلامی را از «ملت ایران» می‌گیرد، نه از رسالت فراملی اسلامی که تا کنون قائل به آن بودند. این تغییر در مخاطب، از «امت» به «ملت»، نشان‌دهنده‌ی چرخش در گفتمان رسمی جمهوری اسلامی در حال حاضر است (نام‌برادرشاد، ۱۴۰۲)[11].

 ۴. بازخوانی تاریخی این چرخش

تحلیل‌های گفتمانی نشان می‌دهند که از دهه ۱۳۹۰ به بعد، به‌ویژه پس از تحولات منطقه‌ای و فشارهای داخلی، گفتمان رسمی جمهوری اسلامی به‌تدریج از آرمان‌گرایی فراملی به واقع‌گرایی ملی‌محور متمایل شده است (اشرفی و مظفری نیکو، ۱۴۰۳)[9].

 ۵. عوامل زمینه‌ساز این تغییر

 افول قدرت منطقه‌ای ایران و هزینه‌های بالای محور مقاومت همراه با بازده اندک آنها در راستای تأمین امنیت جمهوری اسلامی؛ 

 افزایش نارضایتی داخلی و کاهش مشروعیت گفتمان جهادی و مبارزه در راستای پیروزی در جنگهای صلیبی بر علیه دشمن مشترک یهود-مسیحی؛ 

 ضرورت بسیج افکار عمومی داخلی با تکیه بر غرور ملی؛ 

 رقابت با ابرقدرت‌ها (مثلا آمریکا) و دیگر قدرتهای منطقه ای (مثلا اسرائیل و ترکیه) در میدان ملی‌گرایی.

 ۶. نتیجه‌گیری

سخنرانی اخیر رهبری جمهوری اسلامی ایران بازتاب دهنده ی تغییری مهم در صورت‌بندی هویتی جمهوری اسلامی است: از امتی فراملی که وظیفه‌ی جهانی دارد، به ملتی تاریخی که باید از عزت و شرف خود دفاع کند. این تغییر لزوماً به‌معنای نفی کامل ایدئولوژی اسلامی نیست، اما نشان می‌دهد که الگوی جدیدی از مشروعیت و روایت سیاسی در حال تثبیت شدن است—روایتی که بر «ایران» به‌عنوان یک ملت مستقل و صاحب‌فرهنگ تأکید دارد، نه صرفاً به‌عنوان پاره‌ای از امت اسلامی.

 منابع و مآخذ

1. [بازتاب نخستین واکنش رهبر انقلاب به آتش‌بس در رسانه‌های جهان] خبرگزاری مهر، ۱۴۰۴ 

2. [سخنرانی‌ای برای دل اهل خانه] – رادیو فرانسه، ۱۴۰۴ 

3. [سی‌ان‌ان: رهبر عالی ایران پیام قاطعانه‌ای به ترامپ داد] – کیهان، ۱۴۰۴ 

4. [پیام رهبر انقلاب با محور «سیلی سخت ایران به آمریکا»] – ایرنا، ۱۴۰۴ 

5. [از سیلی ایران به آمریکا تا فروپاشی اسرائیل] – همشهری آنلاین، ۱۴۰۴ 

6. مصلحی، زهرا و اسلامی، سعید. (۱۴۰۳). نظریه امت اسلامی در اندیشه سیاسی آیت‌الله خامنه‌ای. فصلنامه الهیات و معارف اسلامی، شماره ۶، صص. ۲۶–۴۱. [لینک مقاله]

7. نام‌برادرشاد، فرهاد. (۱۴۰۲). تأملی در جایگاه امت‌باوری و ملت‌گرایی در جمهوری اسلامی ایران. دوفصلنامه تاریخ‌نامه انقلاب، شماره ۱۳ و ۱۴. [لینک مقاله]

8. اشرفی، اکبر و مظفری نیکو، علیرضا. (۱۴۰۳). وقته‌ها و مختصات گفتمان هندسه جدید قدرت در اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای. مجله ایرانی مطالعات آسیا، شماره ۱، صص. ۲۴۵–۲۷۶. [لینک مقاله]