خرده تذکراتی درباره ی تاریخ- قسمت سوم؛ منابع تاریخی

اما وقتی که مورخ می خواهد یک تحقیق تاریخی را انجام بدهد باید به چه چیزی تکیه کند. بنا برای ساختن ساختمان از آجر، سیمان و آهن استفاده می کند. پزشک برای کشف علت بیماری از معاینه ی بدن بیمار، گرفتن نبض و درجه حرارت و دست آخر آزمایش و عکس رادیولوژی استفاده میکند. تعمیرکار رادیو برای کشف علت خرابی یک رادیو از آمپرمتر و ولت و متر اسیلوسکوپ استفاده میکند. مورخ هم برای به سرانجام رساندن یک تحقیق تاریخی از منابع تاریخی استفاده میکند. اما یک منبع تاریخی چیست؟ منبع تاریخی تکه ای مادی از گذشته است که توسط انسانها خلق شده است. این تکه ی مادی پیامی از گذشته برای ما دارد. و این پیام چیزی است که توسط یک مورخ باید کشف رمز بشود. یعنی اینکه مورخ با عرضه ی  تئوری های خود به منابع تاریخی در دسترس یک گفت و گو بین حال و گذشته را صورت بندی می کند.

اما انواع منابع تاریخی چه چیزهایی هستند؟

به صورت خلاصه منابع تاریخی به دو دسته ی کلی تقسیم می شوند:

1. منابع دست اول: این دسته از منابع دقیقا به خود زمانی که یک رویداد تاریخی روی داده است مرتبط هستند.
2. منابع دست دوم و چندم: این دسته منابع از منابع دست اول استفاده می کنند و بین آنها و خود رویداد تاریخی یک فاصله ی زمانی است.

تقسیم بندی دیگری هم درباره ی انواع منابع تاریخی وجود دارد:

1. منابع مکتوب: کتابها، اجاره نامه ها، فرمانهای حکومتی و پرونده های اداری، بیوگرافی ها، شجره نامه ها، سفرنامه ها، تابلوهای نقاشی، آرامگاه ها، صورت جلسات، گزارشهای رسمی، وصیت نامه ها، قراردادها، قباله های، کتبیه ها و حجاری ها و ...
2. منابع شفاهی: نقل قولها، ضرب المثلها، خاطرات، آداب و رسوم، اشعار، لطیفه ها، سخنرانی ها و ...
3. منابع ساختمانی: آثار باستانی، ساختمانها، کاخها، پلها، جاده ها، نقوش ساختمانی، مقبره ها، سنگ قبرها، کاروانسرا، زیارتگاه ها و ...
4. منابع مادی: سلاح ها، ظروف، ابزارها، لباسها و ...
5. منابع الکترونیکی: هارد دیسکها، فلاپی دیسکها، سی دی ها و دی وی دی ها، وبسایتها و ...

برای یک مورخ درست و حسابی ترجیح این است که تحقیق ش را حتی الامکان با منابع دست اول شروع کند. استفاده از منابع دست دوم و دست چندم نه تنها توصیه نمیشود بلکه ممکن است که به گمراهی مورخ بیانجامد. علت این است که منابع دست چندم گاهی اطلاعات را دست چین یا تحریف می کنند و ممکن است که حتی تحقیق مورخ را به بیراهه ببرند.

استفاده از منابع دست چندم برای مورخینی مثل من مناسب است که قصد تحقیق خاصی ندارند و تنها می خواهند حرفی زده باشند. به همین دلیل سایتهایی مثل ویکی پدیا هیچ گاه از سوی جامعه ی مورخین جدی گرفته نمی شود چون مطالب تاریخی ویکی پدیا خودشان یک  منبع تاریخی دست دوم هستند که بر منابع دست چندم قبل از خود تکیه می کنند.