خرده تذکراتی درباره ی تاریخ- قسمت چهارم؛ نقش سوال در یک تحقیق

تحقیق/پژوهش انواع و اقسام گوناگونی داره. تحقیق درباره ی مسائل تاریخی هم همین طوره. مثلا ما تحقیق توصیفی داریم.نمونه ی ساده ش همون موضوع انشایی هست که بچه بودید بهتون می دادن: تابستان خود را چگونه گذراندید؟ در این گونه تحقیقات قرار نیست که همبستگی بین پدیده های تاریخی بررسی بشن فقط می گیم که فلان پادشاه کی به تخت سلطنت رسید و چند تا زن و بچه داشت و این حرفها... قسمت عمده ای از کتابهای تاریخی چنین تحقیقاتی هستند.

تحقیقاتی هم هستند که دنبال همبستگی بین پدیده های تاریخی می گردن. اینکه بین رکود اقتصادی دهه ی 30 و جنگ جهانی دوم چه رابطه ای هست. نمونه ی خوبش اون مقاله ی معروف من هست در رابطه با همبستگی جنگ کره و رشد اقتصاد ژاپن بعد از جنگ جهانی دوم. این مقاله قبلا در وبلاگ مون بودش که رفت هوا، ولی کپی ش رو می تونید اینجا بخونیدو لذت ببرید.

تحقیقات دیگری هم هست. مثلا تحقیقات علّی. اینکه فلان پدیده ی تاریخی علت ش چی بوده ؟ مثلا علت حمله ی ایران به چنگیز چی بود و آیا میشد جلوش رو گرفت یا نه... یا تحقیقات آزمایشگاهی مثل اینکه فلان کوزه رو تعیین سن کنند توی آزمایشگاه یا فلان پارچه رو ببیند متعلق به کدوم تمدن و شهر هست و یا چه جوری بافته شده.

خلاصه اینکه هر تحقیقی و هر کاری که انجام بشه زمانی ارزش داره که یک یا چند سوال اول توی ذهن محقق باشه و اون تحقیق سعی بکنه که به اون سوالات جواب بده. تحقیقی که سوال مشخصی رو مطرح نکنه و سعی نکنه اون رو جواب بده مفت نمی ارزه. این سوالات درست هستند که محقق رو به جوابهای درست می رسونند. اکثر کشفیات درست و حسابی بشریت با سوالات درست و حسابی شروع شدند. به عنوان نمونه این سوال که چرا در طول تاریخ جنگ ایران و عراق ما هیچ قهرمان جنگ نداشتیم و به کسی مدال ندادیم و در عوض جنگ که تموم شد مثل نقل و نبات شروع کردیم به پخش کردن مدال در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته و سعی شده تا پاسخ درخوری برای اون پیدا بشه.

پس یادمون باشه اگر قراره تحقیقی انجام بدیم باید ببینیم که اون تحقیق به چه سوالی قراره که جواب بده.

خرده تذکراتی درباره ی تاریخ- قسمت سوم؛ منابع تاریخی

اما وقتی که مورخ می خواهد یک تحقیق تاریخی را انجام بدهد باید به چه چیزی تکیه کند. بنا برای ساختن ساختمان از آجر، سیمان و آهن استفاده می کند. پزشک برای کشف علت بیماری از معاینه ی بدن بیمار، گرفتن نبض و درجه حرارت و دست آخر آزمایش و عکس رادیولوژی استفاده میکند. تعمیرکار رادیو برای کشف علت خرابی یک رادیو از آمپرمتر و ولت و متر اسیلوسکوپ استفاده میکند. مورخ هم برای به سرانجام رساندن یک تحقیق تاریخی از منابع تاریخی استفاده میکند. اما یک منبع تاریخی چیست؟ منبع تاریخی تکه ای مادی از گذشته است که توسط انسانها خلق شده است. این تکه ی مادی پیامی از گذشته برای ما دارد. و این پیام چیزی است که توسط یک مورخ باید کشف رمز بشود. یعنی اینکه مورخ با عرضه ی  تئوری های خود به منابع تاریخی در دسترس یک گفت و گو بین حال و گذشته را صورت بندی می کند.

اما انواع منابع تاریخی چه چیزهایی هستند؟

به صورت خلاصه منابع تاریخی به دو دسته ی کلی تقسیم می شوند:

1. منابع دست اول: این دسته از منابع دقیقا به خود زمانی که یک رویداد تاریخی روی داده است مرتبط هستند.
2. منابع دست دوم و چندم: این دسته منابع از منابع دست اول استفاده می کنند و بین آنها و خود رویداد تاریخی یک فاصله ی زمانی است.

تقسیم بندی دیگری هم درباره ی انواع منابع تاریخی وجود دارد:

1. منابع مکتوب: کتابها، اجاره نامه ها، فرمانهای حکومتی و پرونده های اداری، بیوگرافی ها، شجره نامه ها، سفرنامه ها، تابلوهای نقاشی، آرامگاه ها، صورت جلسات، گزارشهای رسمی، وصیت نامه ها، قراردادها، قباله های، کتبیه ها و حجاری ها و ...
2. منابع شفاهی: نقل قولها، ضرب المثلها، خاطرات، آداب و رسوم، اشعار، لطیفه ها، سخنرانی ها و ...
3. منابع ساختمانی: آثار باستانی، ساختمانها، کاخها، پلها، جاده ها، نقوش ساختمانی، مقبره ها، سنگ قبرها، کاروانسرا، زیارتگاه ها و ...
4. منابع مادی: سلاح ها، ظروف، ابزارها، لباسها و ...
5. منابع الکترونیکی: هارد دیسکها، فلاپی دیسکها، سی دی ها و دی وی دی ها، وبسایتها و ...

برای یک مورخ درست و حسابی ترجیح این است که تحقیق ش را حتی الامکان با منابع دست اول شروع کند. استفاده از منابع دست دوم و دست چندم نه تنها توصیه نمیشود بلکه ممکن است که به گمراهی مورخ بیانجامد. علت این است که منابع دست چندم گاهی اطلاعات را دست چین یا تحریف می کنند و ممکن است که حتی تحقیق مورخ را به بیراهه ببرند.

استفاده از منابع دست چندم برای مورخینی مثل من مناسب است که قصد تحقیق خاصی ندارند و تنها می خواهند حرفی زده باشند. به همین دلیل سایتهایی مثل ویکی پدیا هیچ گاه از سوی جامعه ی مورخین جدی گرفته نمی شود چون مطالب تاریخی ویکی پدیا خودشان یک  منبع تاریخی دست دوم هستند که بر منابع دست چندم قبل از خود تکیه می کنند.